Vì sao Táo quân có hai ông một bà?

Theo niềm tin dân gian, ngày 23 tháng Chạp hàng năm là ngày Táo quân về trời báo cáo về những việc tốt, xấu xảy ra trong gia đình mà mình cai quản. Lễ vật dâng cúng gồm có 3 bộ mũ áo, hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà; cá chép có 3 con. Hình ảnh Táo quân trong các tranh vẽ dân gian cũng thể hiện 2 Táo ông, 1 Táo bà.

Vì sao Táo quân có 2 ông, 1 bà?

Những phiên bản khác nhau về sự tích Táo quân giúp trả lời câu hỏi này. Theo truyện Sự tích ông đầu rau trong sách Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam của Nguyễn Đổng Chi, xưa có hai vợ chồng son sinh nhai bằng nghề làm thuê, tuy nghèo nhưng rất yêu nhau. Khi nạn đói diễn ra, họ không được ai thuê mướn, phải đi mò cua bắt ốc, đào củ, hái rau về ăn nhưng vẫn đói. Người chồng quyết đi xa kiếm ăn, bảo vợ nếu sau 3 năm không về nghĩa là anh đã bỏ xác quê người, vợ cứ việc đi lấy chồng khác.

Sau đó, người vợ được một gia đình khá giả nhận thuê để giúp nàng sống sót. Nạn đói qua, hết 3 năm mà chồng vẫn không về, còn người chủ vừa góa vợ thì muốn nối duyên với nàng. Người vợ nói: "Chồng tôi hẹn trong ba năm sẽ về. Đến bây giờ tôi mới tin là chồng tôi đã chết. Vậy cho tôi để tang chồng trong ba năm cho trọn đạo". Ba năm nữa lại qua, chồng vẫn bặt tin, nàng xin chờ thêm một năm nữa và khi hết năm thứ 7 thì tuyệt vọng, nhận lời lấy người mới.

Số phận trêu đùa, 3 tháng sau, người chồng cũ trở về, vẫn nghèo như xưa, chỉ hy vọng gặp được vợ yêu, không ngờ cả vợ và vườn cũ đều thuộc về người khác. Đôi vợ chồng mới cưới rất khó xử, người vợ không dám gặp mặt. Người chồng cũ tìm đến họ, nhận lỗi mình đi vắng quá lâu: "Nàng xử sự như thế rất đúng. Tôi chỉ cần về gặp nàng một chút. Thế là đủ. Bây giờ tôi sẽ đi khỏi núi này mãi mãi".

Thiếu phụ nài nỉ hết sức, còn người chồng mới xin trả lại vợ nhưng anh nhất quyết dứt áo ra đi vì không nỡ phá hạnh phúc của họ. Nhưng rồi chẳng có gan đi đâu xa vì không quên được vợ, anh quẫn trí treo cổ lên cây đa đầu làng.

Người đàn bà cảm thấy chính mình là thủ phạm gây ra cái chết của chồng cũ, hối hận tại sao mình chờ chồng được 7 năm mà không cố chờ thêm ít lâu nữa, bèn trẫm mình xuống cái ao cạnh nhà. Người chồng mới sau khi làm ma cho vợ cũng tự cho là lỗi của mình, đem hết gia sản chia cho họ hàng và cúng vào chùa rồi uống thuốc độc tự tử.

Trước tòa án của Diêm vương, hai người đàn ông khai họ có tình cảm sâu đậm với vợ; còn người đàn bà cũng thú thật rằng cái tình của nàng đối với cả hai người đều khắc sâu. Diêm vương rất cảm động, muốn họ được gần nhau mãi mãi, cho ba người hóa thành ba ông đầu rau (3 hòn đất nung chụm lại để thành bếp đun) để ngọn lửa luôn luôn đốt nóng tình yêu của họ. Diêm vương cũng phong họ chức Táo quân, trong nom từng bếp lửa của từng gia đình trên trần thế.

Truyện Thần Bếp trong Lược khảo về thần thoại Việt Nam kể: Vợ chồng Trọng Cao và Thị Nhi lấy nhau đã lâu mà không có con. Một hôm cãi nhau, chồng đánh vợ, khiến nàng bỏ nhà ra đi, sau đó kết duyên với Phạm Lang. Trọng Cao cũng bỏ nhà đi tìm vợ, tìm mãi không được, hết tiền, đành phải ăn, một hôm tình cờ đến xin tại nhà Phạm Lang.

Thị Nhi nhận ra chồng cũ. Nhân chồng mới đi vắng, nàng đưa cố nhân vào thết đãi, rồi dắt ra giấu ở một đống rơm ngoài đồng. Khi Trọng Cao đang ngủ quên, đống rơm ấy bị Phạm Lang đốt để lấy tro bón ruộng. Thấy chồng cũ chết, Thị Nhi nhảy vào lửa chết theo. Phạm Lang xông vào cứu và cũng chết vì ngọn lửa. Họ đều được Ngọc Hoàng cho làm thần Bếp.

Lễ cúng Táo quân được thực hiện thế nào?

Lễ cúng ông Công ông Táo ngoài mâm cỗ còn có các lễ vật sau:

• Bộ mũ ông Công ông Táo: Đây là vật phẩm không thể thiếu, bộ mũ của hai ông và một bà mang ý nghĩa đưa tiễn các vị thần lên chầu trời. Bộ mũ thường được làm bằng giấy trang kim màu sắc rực rỡ.
• Cá chép: Cá chép được xem là phương tiện để ông Công ông Táo lên trời. Tùy vào vùng miền mà có thể là cá chép sống để phóng sinh hoặc cá chép giấy.
• Vàng mã
• Trầu cau, trái cây, hoa tươi.
• Rượu trắng, trà, gạo-muối (mỗi thứ một đĩa nhỏ).

Về mâm cỗ, có thể chọn mâm cỗ mặn hoặc mâm cỗ chay. Mâm cỗ mặn bao gồm các món truyền thống như gà luộc, giò, nem rán, xôi, và các món ăn dân dã khác. Mâm cỗ mặn thể hiện sự thịnh soạn và lòng thành kính của gia đình đối với các vị thần linh. Mâm cỗ chay thường bao gồm nem rán chay, nấm xào, rau củ quả...

Sau khi bày lễ, thắp hương, gia chủ đọc bài khấn cúng ông Công ông Táo, dưới đây là bài cúng trong sách "Văn khấn cổ truyền Việt Nam" của Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin.

Nam mô A Di Đà Phật!

Nam mô A Di Đà Phật!

Nam mô A Di Đà Phật!

Con lạy chín phương Trời, mười phương Phật, chư Phật mười phương

Con kính lạy ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân.

Tín chủ chúng con là... ngụ tại...

Hôm nay, ngày 23 tháng Chạp, tín chủ chúng con thành tâm sắp sửa hương hoa phẩm luật, xiêm hài áo mũ, kính dâng tôn thần. Thắp nén tâm hương, tín chủ con thành tâm kính bái.

Chúng con kính mời ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân hiển linh trước án hưởng thụ lễ vật. Cúi xin tôn thần gia ân xá tội cho mọi lỗi lầm trong năm qua gia chủ chúng con sai phạm. Xin tôn thần ban phước lộc, phù hộ toàn gia chúng con, trai gái, già trẻ sức khỏe dồi dào, an khang thịnh vượng, vạn sự tốt lành.

Chúng con lễ bạc tâm thành, kính lễ cầu xin, mong tôn thần phù hộ độ trì.

Nam mô A Di Đà Phật!

Nam mô A Di Đà Phật!

Nam mô A Di Đà Phật!