Nguồn gốc hương trầm Quỳ Châu

Đốt thực bì làm sạch nương rẫy, ông Võ Lê Hải ngửi thấy mùi dịu lạ, sau mới biết đã đốt trúng rễ hương - nguyên liệu làm hương trầm nổi tiếng.

Cách TP Vinh 150 km, huyện Quỳ Châu nằm trong vành đai văn hóa Phủ Quỳ, dân số chủ yếu là người Thái (78,4%), còn lại là người Kinh và một số dân tộc thiểu số khác. Vùng đất này được thiên nhiên ban tặng nhiều di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, phong tục tập quán, sản vật và làng nghề mang đậm bản sắc của núi rừng miền tây xứ Nghệ, trong đó nổi bật là hương trầm.

Theo sách Lịch sử huyện Quỳ Châu, người khai sinh ra nghề làm hương trầm ở địa phương là ông Võ Lê Hải, sinh năm 1898, quê gốc ở xã Diễn Ngọc, huyện Diễn Châu. Sinh thời, gia đình ông Hải làm nghề muối, cuộc sống thiếu thốn, phải dùng xe đạp thồ các bao muối đưa lên miền Tây xứ Nghệ bán kiếm tiền trang trải cuộc sống. Thời đó Quỳ Châu là vùng đồi núi rộng lớn, dân cư thưa thớt, sau vài năm ông Hải quyết định ở lại đây khai hoang lập nghiệp, kết duyên với bà Nguyễn Thị Minh, sinh được 5 người con.

Cây rễ hương, nguyên liệu chính để làm hương trầm Quỳ Châu. Ảnh: Đức Hùng

Vợ chồng ông Hải hàng ngày vào rừng làm nương rẫy, trỉa bắp trồng ngô, hái bo bo, măng rừng... đem bán tại các chợ. Mỗi khi phát xong đám rẫy, ông Hải thường gom cỏ dại, rễ cây rừng lại chất thành đống rồi châm lửa đốt nhằm dọn sạch mặt bằng. Một số lần ngửi thấy mùi thơm dịu lạ bay ra từ đám lửa, ông Hải băn khoăn, không hiểu "đốt phải chất liệu gì mà thơm thế". Sau nhiều ngày tìm hiểu, phân loại cỏ cây để tìm hiểu mùi hương, ông biết mình đốt trúng cây rễ hương - loại cây thân mềm, rễ chùm.

Suy nghĩ mới lóe lên trong đầu ông Hải - lấy cây rễ hương làm nguyên liệu chính để sản xuất hương. Ông gom cây rễ hương đem về giã nhỏ, phơi khô, dùng giấy viết chữ nho cuốn thành hương để bán cho người dân trong xóm. Ban đầu hương không được thơm như kỳ vọng, ông phải mày mò, tìm cách pha chế bột cây rễ hương với các phụ liệu như vỏ quế, vỏ trầm, bã mía phơi khô thì mùi có vị đậm hơn, đứng từ xa hàng chục mét cũng ngửi thấy.

Từ khi tìm ra mùi hương trầm, sản phẩm của ông Hải được người dân thị trấn Tân Lạc ưa chuộng, thường đặt mua sử dụng trong dịp Tết, ngày rằm, mùng một... Tiếng lành đồn xa, nhiều người dân ở các huyện miền xuôi Quỳnh Lưu, Yên Thành cũng tìm đến Quỳ Châu mua hương của ông Hải về sử dụng hoặc làm quà biếu, có khi xếp hàng chờ vài tiếng nhưng không mua được.

Song song với làm hương, vợ chồng ông Hải vẫn gắn bó với trồng hoa màu trên núi. Nhiều lúc tranh thủ nghỉ buổi trưa hoặc giữa chiều, ông mang theo nguyên liệu để sản xuất hương ngay tại rẫy, tuy nhiên thương hiệu chưa thực sự vươn xa.

Bà Hoàng Thị Sơn kể về nghề làm hương của gia đình. Ảnh: Đức Hùng

Năm 1937 là bước ngoặt đối với gia đình ông Hải. Dịp đầu xuân, vua Bảo Đại du ngoạn hang Bua (còn gọi là Thẳm Bua) - thắng cảnh nổi tiếng của Quỳ Châu. Nhà vua ngửi thấy mùi hương trầm thơm dịu ngọt, quyến rũ nên sai tùy tùng xuống núi tìm hiểu, đến mua sản phẩm của gia đình ông Hải đưa về cố đô Huế dùng. Kể từ đó, ông Hải nghỉ hẳn rẫy, ở nhà chuyên tâm gắn bó với nghề, hương trầm Quỳ Châu bắt đầu phát triển và khẳng định thương hiệu.

Sau giai đoạn này, hàng chục hộ dân ở huyện Quỳ Châu tìm đến nhà ông Hải học hỏi cách làm rồi về tự mở cơ sở sản xuất, hương trầm Quỳ Châu dần được cả nước biết đến, có mặt trên những chuyến xe, chuyến tàu ra Bắc vào Nam.

Nhờ nghề làm hương, ông Hải xây dựng được thương hiệu riêng cho gia đình, kinh tế tốt để nuôi các con ăn học trưởng thành. Năm 1985, ông Hải qua đời, vợ chồng người con trai đầu tiếp nối công việc bố để lại.

Bà Hoàng Thị Sơn, 77 tuổi (vợ ông Võ Minh Châu, sinh năm 1944, con đầu ông Hải, đã qua đời hồi cuối năm 2024), cho biết từ khi bố chồng mất, hương trầm Quỳ Châu có giai đoạn bị làm nhái gây ảnh hưởng uy tín. Nhiều cơ sở trong vùng không mặn mà kinh doanh, sản lượng sụt giảm, nghề truyền thống nguy cơ mai một. Riêng gia đình bà Sơn vẫn bám trụ, nuôi 6 người con ăn học trưởng thành, đang công tác tại các cơ quan nhà nước.

Theo bà Sơn, sau giai đoạn thoái trào, đến đầu năm 2000 nhu cầu sử dụng hương trầm của người dân ngày càng nhiều, nghề làm hương được khôi phục. Nhiều hộ đã đầu tư thêm máy móc để tối ưu hóa công đoạn sản xuất. Năm 2007, hương trầm Quỳ Châu bước vào giai đoạn phát triển rực rỡ nhất, khi được UBND huyện Quỳ Châu công nhận làng nghề.

Người dân làng nghề ở huyện Quỳ Châu đang quấn hương trầm để phục vụ Tết Ất Tỵ. Ảnh: Đức Hùng

"Ngày Tết nhiều khách ở Hà Nội liên tục gọi điện về đặt mua hương, gia đình tôi làm không xuể", bà Sơn nói. Dịp cuối năm, 8 thành viên trong gia đình tập trung quấn hương, một tiếng làm được 100-120 cây hương tùy loại, một ngày sản xuất được hàng nghìn búp. Các cơ sở khác cũng trong tình trạng tất bật tương tự.

Gia đình bà Sơn gắn bó với nghề đến năm 2017 thì dừng. 6 người con đều làm hương trầm thành thạo, song không ai tiếp nối nghề vì vướng công việc nhà nước, thỉnh thoảng vào ngày lễ Tết họ chỉ làm vài trăm búp đem đốt để ôn lại kỷ niệm xưa. Dù nuối tiếc, nhưng bà Sơn bảo vẫn cảm thấy vui bởi làng nghề ở Quỳ Châu ngày một phát triển, nhiều gia đình giàu lên từ làm hương.

Giáp Tết Ất Tỵ, dọc các tuyến quốc lộ, tỉnh lộ ở huyện Quỳ Châu ngan ngát mùi hương trầm. Chị Quang Thị Phương Thúy, chủ cơ sở ở thị trấn Tân Lạc, cho biết để kịp cho vụ cuối năm đã huy động 15 lao động thời vụ làm việc gần hai tháng, đến nay hơn 70.000 que hương trầm đặt hàng từ trước đã xuất cho thương lái.

Các cơ sở sản xuất nhiều loại hương, dài 40 cm đến 2 m, đem đóng gói hoặc bán lẻ từng búp (đối với loại cao 2 m), giá 20.000-60.000 đồng/sản phẩm. Theo chị Thúy, ngoài các nguyên liệu bắt buộc phải có như rễ hương, vỏ quế, hồi, thảo quả, đinh hương, vỏ trầm, bã mía thì sản phẩm đạt chất lượng đòi hỏi người thợ phải quấn thuần thục, nếu làm lỏng sẽ rơi bột, chặt sẽ khó cháy.

Tết là dịp người làm hương trầm Quỳ Châu trúng đậm nhất. Kết thúc vụ, sau khi trừ các chi phí nhân công, nguyên liệu, mỗi cơ sở lời 30-50 triệu đồng.

Hương trầm thành phẩm được các cơ sở đóng gói để giao cho khách. Ảnh: Đức Hùng

Theo các hộ kinh doanh, nghề làm hương trầm đang phát triển, song họ vẫn đối mặt với nỗi lo thiếu nguyên liệu. Rễ hương là nguyên liệu chính, song cây này diện tích ở Quỳ Châu còn rất ít, không đủ sản xuất, đa phần phải nhập tại các huyện Quỳnh Lưu, Thanh Chương về. Những lúc rễ hương khan hiếm, giá tăng vọt, vô tình đẩy làng nghề vào thế khó, phải tăng giá hương thành phẩm.

Lãnh đạo Phòng Kinh tế hạ tầng huyện Quỳ Châu cho hay để phát triển hơn nữa nghề truyền thống, địa phương đang quy hoạch xây dựng vùng nguyên liệu, đặt mục tiêu trong 5 năm tới sẽ chủ động được 70% nguyên liệu.

Hiện toàn huyện Quỳ Châu có gần 100 hộ theo nghề hương, tập trung tại thị trấn Tân Lạc, các xã Châu Hạnh, Châu Tiến, Châu Hoàn, Châu Bình, Châu Thuận..., giải quyết việc làm cho khoảng 500 lao động thời vụ địa phương. Dịp Tết Ất Tỵ các cơ sở dự kiến cung cấp ra thị trường hơn 99 triệu cây hương.