Kỳ tài đất Việt: Nữ thi sĩ duy nhất cả gan thay chồng thăng đường xử án

Người được nhắc đến là Bà Huyện Thanh Quan, tên thật Nguyễn Thị Hinh.

Theo cuốn Danh nhân Hà Nội, Bà Huyện Thanh Quan tên thật là Nguyễn Thị Hinh (1805-1848), người làng Nghi Tàm, thuộc tổng Thượng, huyện Vĩnh Thuận (nay là phường Quảng An, quận Tây Hồ, Hà Nội). Sinh ra trong gia đình nhà nho nên từ bé, Nguyễn Thị Hinh được tiếp xúc với văn chương và sớm bộc lộ năng khiếu văn học.

Học vấn và tài năng thi ca, đức độ của bà Nguyễn Thị Hinh nổi tiếng đến mức, vua Minh Mạng (có sách ghi vua Tự Đức) mời về kinh đô Huế giữ chức Cung trung giáo tập để dạy học cho các công chúa, cung phi trong hoàng tộc.

Sau này bà Nguyễn Thị Hinh kết hôn với Lưu Nguyên Ôn, quan tri huyện Thanh Quan nên từ đó người ta gọi bà là Bà Huyện Thanh Quan.

Nhiều tài liệu lịch sử ghi chép về việc Bà Huyện Thanh Quan tự ý thăng đường xử án thay chồng khi có người đến thưa kiện. Theo sách Mười phụ nữ huyền thoại Việt Nam, một hôm, gặp lúc ông huyện Lưu Nguyên Ôn đi vắng, có người phụ nữ tên Nguyễn Thị Đào đưa đơn xin bỏ chồng vì chồng yêu một người khác mà đối xử tệ bạc với mình. Bà huyện liền phê vào đơn 4 câu thơ Nôm:

"Phó cho con Nguyễn Thị Đào

Nước trong leo lẻo cắm sào đợi ai

Chữ rằng: Xuân bất tái lai

Cho về kiếm chút kẻo mai nữa già"

Sau đó, người chồng của cô này kiện lên quan trên, nghe nói vì việc này mà Ông Huyện Thanh Quan bị giáng chức.

Lần khác, một ông Cống sĩ mới thi đỗ, đệ đơn xin làm thịt trâu để ăn khao trả nợ miệng. Theo quy định triều đình khi ấy, lúc đang mùa màng cày cấy không được mổ trâu làm ảnh hưởng đến sức kéo của nhà nông. Nể ông Cống sĩ tân khoa, lại cũng muốn nhân dịp đùa vui bằng văn chương, bà liền cầm bút phê vào đơn hai câu bằng chữ Nôm rằng:

"Người ta thì chẳng được đâu

Ừ thì ông Cống làm trâu thì làm"

Biết bà huyện dùng chữ nghĩa để lỡm mình, nhưng đã được như sở nguyện, ông Cống vui vẻ ra về.

Bà Huyện Thanh Quan nổi tiếng là nữ thi sĩ tài năng. Đến nay, vẫn còn rất nhiều tác phẩm thơ Nôm của bà được lưu lại như: Qua Đèo Ngang, Chiều hôm nhớ nhà, Thăng Long thành hoài cổ, Qua chùa Trấn Bắc, Nhớ nhà, Tức cảnh chiều thu…

Thơ của bà mang đậm chất lãng mạn, trữ tình. Bà thường viết về thiên nhiên, cảnh vật, con người với những cảm xúc sâu lắng. Dù không quá nhiều, nhưng những bài thơ của Bà Huyện Thanh Quan để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng người đọc, góp phần làm phong phú kho tàng văn học Việt Nam.

Giáo sư Dương Quảng Hàm từng ca tụng về tài năng thi phú của Bà Huyện Thanh Quan như sau: "Những bài thơ Nôm của bà phần nhiều là tả cảnh, tỏ tình, nhưng bài nào cũng hay và tỏ ra bà là một người có tính tình đoan chính, thanh tao, một người có học thức thường nghĩ ngợi đến nhà, đến nước. Lời văn rất trang nhã, điêu luyện".

Sau khi chồng qua đời vào năm 1847, Bà Huyện Thanh Quan xin vua cho về quê và cùng các con sống ở làng Nghi Tàm đến cuối đời. Mộ phần của bà hiện nay ở làng Nghi Tàm ngày ngày vẫn có người hương khói.